Katedra Teologii Fundamentalnej i Dogmatycznej – granty

“DIALOG” DLA TEOLOGÓW 2018-12-19

CHRYSTOLOGIA MOZARABSKA

Grant Narodowego Centrum Nauki (2011-2014)
Nr DEC-2011/01/D/HS1/00712
Kierownik projektu: ks. dr Piotr Roszak

Chrystus vs Mahomet. 
Chrystologia mozarabska w świetle źródeł liturgicznych 
rytu hiszpańskiego

Ryt hiszpańsko-mozarabski należy do najstarszych rodzin liturgicznych Kościoła (obok liturgii ambrozjańskiej, celtyckiej, rzymskiej), który harmonijnie łączył własne elementy duchowości hiszpańskiej z okolicznościami historyczno-społecznymi, które konfigurowały codzienność mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego. Pod wpływem procesów unifikacyjnych w XI wieku następowała gwałtowna i stanowcza romanizacji kultu.

Materialne świadectwa liturgii mozarabskiej, przede wszystkim Mszał Hiszpańsko-Mozarabski, a, stanowią cenne źródło informacji o chrystologii, którą wyraża ta liturgia. Jeśli bowiem lex orandi jest lex credendi, dlatego to zbliżenia do chrystologii „od liturgii” jest niezwykle cenne

Podstawą prowadzonych badań jest dotarcie, wyodrębnienie i analiza formularzy mszalnych tej liturgii, które przy okazji różnych uroczystości podejmują wątki chrystologiczne. Wymaga to jednak szerszej znajomości historii rytu oraz jego podstawowej charakterystyki. Interesujący dla badań kwestii będzie temat alternatywy, przed którą stanęło pewne pokolenie chrześcijan mieszkających na półwyspie Iberyjskim, na “pograniczu”: Chrystus versus Mahomet.

Zasadnicze znaczenie ma analiza tekstów źródłowych liturgii hiszpańsko-mozarabskiej dotyczących tajemnicy Chrystusa: w sposobie prezentacji postaci Jezusa kryje się podstawowy klucz hermeneutyczny do zrozumienia całościowego dziedzictwa kultury mozarabskiej, która znalazła swój wyraz w architekturze i sztuce.

Kim byli mozarabowie?

Mozarabowie praktycznie pozostają nieznani szerokiej grupie badaczy w Polsce, z wyjątkiem wąskiego sektora zajmujących się historią liturgii i sztuki: w tych bowiem obu wymiarach pozostawili materialne świadectwa swojego istnienia. Po pierwszych wiekach ewangelizacji półwyspu Iberyjskiego, najpierw w ramach cesarstwa rzymskiego, później Królestwa Wizygockiego, po czasach syntezy i ubogacenia liturgii piórem św. Izydora z Sewilli, nastąpił najazd Arabów na Hiszpanię (pocz. VIII w.) i realia życia codziennego chrześcijan całkowicie się odmieniły.

Wielkim wyzwaniem „czasów bycia w mniejszości” była troska o tożsamość. Jaką rolę w tym procesie odegrała „liturgia mozarabska”? Dokonujące się wówczas spotkanie na granicy kultur (chrześcijańskiej i arabskiej), struktur politycznego niesie w sobie pewną paradygmatyczność, która również dzisiaj ma wiele do powiedzenia przy okazji refleksji nad kształtem relacji wielości kultur w ramach jednego świata.

Rdzenna ludność dawnego królestwa Wizygotów, które upadło wraz z podbojem arabskim rozpoczętym przekroczeniem przez wojska Tarika Cieśniny Gibraltarskiej w 711 roku, nie podjęła decyzji o ucieczce przed zbliżającym się wrogiem, lecz postanowiła pozostać. Oznaczało to konieczność poddania się procesowi arabizacji w niemal wszystkich obszarach życia społecznego, z wyjątkiem życia religijnego (za cenę dużego trybutu, jarach i chizia, które gwarantowały swoiste minimum wolności), choć i ono nie mogło do końca przebiegać zgodnie ze swoim naturalnym rytmem (zakaz używania dzwonów, ruina wielu kościołów, wyróżnianie chrześcijan odmiennym – czarnym – kolorem ubioru etc.). Nie był to więc czas wolny od napięć. Zwłaszcza trzy pierwsze wieki noszą na sobie ślady silnej konfrontacji, wywołanej decyzjami kalifów: w 788 r. Hixen I zabrania używania języka hiszpańsko-łacińskiego i wprowadza przymus stosowania jęz. arabskiego; nieco później al-Hakam I w 796 r. zaszczepia na terenie kalifatu działalność ortodoksyjnej islamskiej szkoły prawniczej malakí, która zaczyna wywierać duży wpływ na instytucje państwa i zabroni jakiegokolwiek odejścia od tradycyjnej religijności islamskiej. Mozarabowie tracą ostatnie złudzenia na możliwość pokojowego współżycia i wzniecają powstania w trzech najważniejszych miastach al-Andalus: Meridzie, Toledo i Kordobie. Dochodzi do walk, które zapisują się w historii świadectwami męczeńskiej śmierci.

Z biegiem czasu zostają określeni przez chrześcijan pochodzących z północnych królestw i księstw hiszpańskich (stawiających opór konkwiście arabskiej) terminem ‘mozarabowie’, pochodzącym z języka arabskiego od musta’rib albo musta’rab, które wywodzą się od rdzenia czasownikowego ‘araba, oznaczającego w sensie czynnym „kogoś czyniącego się podobnym do Arabów”, albo w sensie biernym „kogoś, kto przyjął zwyczaje arabskie”. Zatem człowieka określanego tym mianem cechowało zewnętrzne ‘arabizowanie’ swojego dotychczasowego życia i zwyczajów, co czyniło go trudno odróżnialnym od innych, ale jednak odmiennym. Tę odmienność – czytelną dla kultury arabskiej – mozarabowie utrzymali praktycznie przez cały okres rekonkwisty (symbolicznym jej końcem jest zdobycie Granady w 1492 r., choć punktem przełomowym było już zajęcie Toledo w 1085 r. przez Alfonsa VI z Kastylii), a przejawiała się ona szczególnie na polu liturgicznym. Pomimo postępującego w Hiszpanii procesu romanizacji liturgii realizowanego przez ruch cluniacki, mozarabowie otrzymali jednak przywilej sprawowania liturgii w swoim rycie, który w ten sposób przeniósł w nowe czasy dziedzictwo pierwszych świętych Kościoła hiszpańskiego, autorów większości tekstów euchologicznych tej tradycji liturgicznej. Wielokulturowość, która de facto rodzi się na fundamencie troski o niezamazywanie swej tożsamości, przy oporze wobec większościowej opcji uniformizującej i wchłaniającej w dominujące struktury, okazuje się opatrznościowa również w tym wymiarze zachowania prastarych tradycji, które – gdyby nie postawa mozarabów – zostałyby bezpowrotnie stracone.

Mozarabowie stali się resztą „walczącą” (dziś również niestety zapomnianą), niepogodzoną z niesprawiedliwą sytuacją dominacji, lecz chcącą brać udział we „współrzędnych kulturowych”, na których pisała się codzienność. Mieli jasną świadomość „kulturowej granicy”, która określała ich tożsamość pielęgnowaną przez wiarę chrześcijańską, język i ryt liturgiczny. Na co dzień dwujęzyczni, ubogacili łacinę licznymi arabizmami i byli tymi, którzy dzięki pracy w scriptoria przekazali kulturze zachodniej wiele dzieł arabskich uczonych z zakresu medycyny, astronomii i filozofii (słynna szkoła tłumaczy z Toledo, zwłaszcza działalność Jana z Sewilli, pracującego pod opieką biskupa Rajmunda). Ich asymilacja na odzyskanych terenach Hiszpanii była wolna i pełna napięć – paradoksalnie, ostatnią bitwę, którą musieli stoczyć, była obrona własnej liturgii.

Walka o tożsamość toczyła się jednak nie tylko wobec muzułmańskich najeźdźców, ale także wśród samych chrześcijan, koncentrując się wokół skomplikowanych sporów chrystologicznych, które pojawiły się Hiszpanii nieprzypadkowo w tym właśnie momencie. Jest czymś niezwykłym, że w tak trudnej życiowo sytuacji chrześcijan utworzyło się silne stronnictwo teologiczne opowiadające się za starożytną koncepcją adopcjanizmu, czyli poglądem odrzucającym prawdziwe bóstwo Chrystusa, jedyność Jego osoby, i przyjmujące, że jest Synem Bożym jako adoptowany. Jest jedynie wybitnym człowiekiem, który za swoje dobre, przykładne i pełne zaufania Bogu życie został przez Stwórcę wywyższony. Nie jest to opinia teologiczna nowa, lecz będąca echem poglądów ariańskich i pre-nestoriańskich. Musi jednak budzić zdziwienie niezwykły paralelizm z poglądami muzułmańskimi na temat Jezusa, którego wyznawcy islamu postrzegają jako jednego z proroków. Czy była to próba „złagodzenia” wierności mozarabów prawowiernemu nauczaniu Kościoła i w ten sposób powolnemu „łamaniu” i poddawaniu się arabizacji?

Przy całej trudnej sytuacji, w jakiej znaleźli się mozarabowie – zwłaszcza w obliczu kolaboracji niektórych środowisk, które czuły się prześladowane za czasów Wizygotów – bronili oni tożsamości swej wiary, widząc właśnie w chrystologii punkt ciężkości. Wskazuje na to szereg liturgicznych idei (zwłaszcza powszechna pobożność pasyjna czcząca Chrystusa jako współcierpiącego z wiernymi, w tym przypadku z mozarabami), układ architektoniczny świątyń (ich forma labiryntu i ciemności, swego rodzaju ‘ukrycia’) oraz szczególne upodobanie w komentowaniu jednej z ksiąg liturgicznych: Apokalipsy św. Jana.

Krótka historia rytu hiszpańsko-mozarabskiego

Ryt wizygocki ukształtował się w rodzinie liturgii łacińskich, które zaczęły tworzyć się na Zachodzie między V-VII wiekiem, obok takich liturgii jak gallikańska, ambrozjańska, celtycka czy rzymska. Duże analogie można zanotować pomiędzy liturgią gallikańską i mozarabską po 419r., a jeszcze bardziej po 589r.. Niewątpliwie istotny wpływ na formowanie się rytu odegrały trzy wielkie stolice metropolitarne: Tarragona, Sewilla, oraz od 589r. również Toledo, ale również wielcy teologowie hiszpańscy okresu patrystycznego. Wśród „ojców” rytu hiszpańskiego zwykło się wskazywać na Piotra z Leridy, Justo z Urgell, św. Leander z Sewilli (540-600), Jana z Saragossy (+613), Konancjusza z Palencji, św. Izydora z Sewilli, św. Ildefonsa z Toledo (610-667) oraz św. Juliana z Toledo (642-690). Bardzo trudno dokładnie zidentyfikować pracę poszczególnych autorów, bo z tego okresu pochodzi jedyny sakramentarz hiszpański, który przetrwał do naszych czasów, Liber Mozarabicus sacramentorum z X wieku, będący daleką kopią prac św. Juliana z Toledo.

Epokowe znaczenie dla liturgii mozarabskiej miał IV Sobór w Toledo w 633 r., który wprowadził w całym kraju jedność liturgiczną. Ujednolicenie polegało na usunięciu elementów rzymskich, które zawierała liturgia sprawowana w Galicji (zakazując używania galicyjskich hymnów nie pochodzących z Biblii, alleluja przed Ewangelią zamiast po niej, kantyku Trium puerorum tylko w niedzielę oraz święta męczenników, oraz łamania chleba przed Komunią św, a nie przed Ojcze nasz, jak w liturgii toledańskiej) i na usankcjonowaniu zwyczajów Kościoła w Tarragonie. Począwszy od tej daty rozpoczyna się okres rozkwitu liturgii mozarabskiej, a zwłaszcza powstanie szkół euchologicznych w Toledo i Tarragonie, z których pochodziły teksty liturgiczne ujednoliconej liturgii.

Olbrzymie zasługi dla umocnienia się liturgii mozarabskiej odegrał św. Izydor z Sewilli, który rozpoczął dzieło unifikacji liturgii i nadania jej teologicznego kształtu, choć bez ustalania stałych formuł teologicznych. W ten sposób biskupi posiadali wolność przy komponowaniu treści zmiennych modlitw używanych w liturgii godzin oraz formularzach mszalnych. Wyraźnie na to wskazuje jego dzieło De ecclesiasticis officiis w rozdziale 44, w którym powołując się na św. Augustyna, przypomina o bogactwie formuł i tradycji w Kościele, za które odpowiadają biskupi. Ponadto, okres rozkwitu modlitw związany jest z epoką bezpośrednio następującą po św. Izydorze, w której wyróżniali się teologiczną głębią i literackim zacięciem trzej biskupi z Toledo: św. Eugeniusz, św. Ildefons oraz św. Julian.

Trudno również dokładnie określić czas formowania się liturgii; z całą pewnością można jedynie stwierdzić, że w VI wieku ryt mozarabski otrzymuje swoją własną osobowość i odmienność w stosunku do innych liturgii

Po zdobyciu Toledo (1085r) oraz zakończeniu rekonkwisty, na pocz. XVI wieku wraz z kardynałem Cisneros, dokonuje się odrodzenie i uporządkowanie rytu mozarabskiego, czego dokonał jeden z kanoników toledańskich Alfonso Ortiz. Trzy wieki później podobną pracę rozpoczął kardynał Lorenzano, pragnąc ożywić celebrację tej liturgii w Hiszpanii. Po soborze watykański II, na początku lat 90-tych XX wieku zostały promulgowane przez Jana Pawła II księgi liturgiczne odnowionego rytu hiszpańskiego.

Księgi liturgiczne mozarabskie (odnowionego rytu):

Missale Hispano-Mozarabicum.

t.1 Ordo misase, “Liber offerentium”, Barcelona : Coeditores Litúrgicos, 1991

t.2 Propio del tiempo, Barcelona : Coeditores Litúrgicos, 1991-1994

Liber Commicus (odpowiednik lekcjonarza), dwa tomy:

Barcelona : Coeditores Litúrgicos, 1991-1995

Najważniejsze źródła liturgiczne rytu hiszpańsko-mozarabskiego 

(oprac. F.M. Arocena)

Antifonario visigótico mozárabe de la catedral de León. Edición del texto, notas e índices por Louis Brou y José Vives. Instituto P. Enrique Flórez, 1959

El Breviarium gothicum de Silos : archivo monástico, ms. 6. Ismael Fernández de la Cuesta. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto Enrique Flórez, 1965

Breviarium. Breviarium Gothicum secundùm regulam beatissimi Isidori Archiepiscopi Hispalensis Jussu Cardinalis Francisci Ximenii de Cisneros prius editum : nunc operâ Excmi. D. Francisci Antonii Lorenzana Sanctae Ecclesiae Toletanae Hispaniarum primatis archiepiscopi recognitum ad usum sacelli mozarabum. Jesús Paniagua Pérez, coordinador editorial ; Angel Fernández Collado, Eduardo Vadillo Romero, Constantino Robles, introducción. Universidad de León, Secretariado Publicaciones y Medios Audiovisuales, 2004

Le Liber Ordinum en usage dans l’Église wisigothique et mozarabe d’Espagne du cinquième au onzième siècle. Marius Férotin. C.L.V.-Edizioni liturgiche, 1996

Liber Commicus. Edición crítica por Fray Justo Perez de Urbel y Atilano Gonzalez y Ruiz-Zorrilla. Bermejo, 1950

Liber Commicus : missale hispano-mozarabicum. Conferencia Episcopal Española, Arzobispado de Toledo [eds.] Coeditores Litúrgicos, 1991-1995

Liber Missarum de Toledo y libros místicos. Tomo I y II. Jose Janini. Instituto de Estudios Visigótico-Mozárabes, 1982 Signatura:

Liber misticus de Cuaresma : (Cod. Toledo 35.2, hoy en Madrid, Bibl. Nac. 10.110). Edición por José Janini ; estudio paleográfico por Anscari M. Mundó. Instituto de Estudios Visigótico-Mozárabes, 1979

Liber misticus de Cuaresma y Pascua : (Cod. Toledo, Bibl. Capit. 35.5). Edición por José Janini. Instituto de Estudios Visigótico-Mozárabes, 1980

Le liber mozarabicus sacramentorum et les manuscrits mozarabes. Marius Férotin. C.L.V. Edizioni Liturgiche, 1995

Liber orationum psalmographus : colectas de salmos del antiguo rito hispánico. Recomposición y edición crítica por Jorge Pinell. Instituto Enrique Flórez, 1972

Liber ordinum episcopal : (cod. Silos. Arch. monástico, 4). Edición por Jose Janini. Abadía de Silos, 1991

Liber ordinum sacerdotal : (cod. Silos. Arch. monástico, 3). Edición por José Janini. Abadía de Silos, 1981

Missale mixtum. 

Oracional visigótico. Edición crítica por José Vives ; estudio paleográfico de los códices por Jerónimo Claveras. Escuela de Estudios Medievales, Sección de Barcelona : Balmesiana, Biblioteca Balmes, 1946

Pasionario Hispánico. Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones, 1995; Madrid: Instituto P. Enriquez Flórez, 1953

Triduo sacro en rito hispano antiguo, o mozárabe. Edición preparada por Lamberto de Echeverría. Universidad de Salamanca, Junta de Capilla, 1990

Ordinario de la misa del rito hispano-mozárabe: Oferencio. Coeditores litúrgicos, 1991

Wybrane teksty chrystologiczne euchologii mozarabskich

Warto zwrócić uwagę na kształt formularza mszalnego rytu mozarabskiego, który wyróżnia się ogromnym bogactwem tekstów euchologicznych,

Bibliografia (wybrana)

Poniższa bibliografia obejmuje publikacje dotyczące zarówno ogólnych kwestii historycznych związanych z dziejami mozarabów, jak również wprowadzenia do rytu hiszpańskiego oraz analizy wybranych aspektów teologicznych czy liturgicznych.

 Aillet, C., (et alii), ¿Existe una identidad mozárabe? Historia, lengua y cultura de los cristianos de al-Andalus (siglos IX-XII), Casa de Velázquez, Madrid 2008.

Aillet, C., Les mozarabes. Christianisme, islamisation et arabisation en peninsule ibérique (IXe-XIIe siécle), Casa de Velázquez, Madrid 2010.

Aldazabal, J., La misa en el rito hispano-mozárabe renovado, Phase 175(1990), s. 57-77.

Aldazabal, J., Liber orationum Psalmographus. Las colectas de salmos del antiguo rito hispánico, Las, Roma 1975.

Arocena, F.M. (et alii), Concordantia Missalis Hispano-Mozarabici, Librería Editrice Vaticana, Citta del Vaticano 2009.

Arocena, F.M., La misa hispanica Si credimus. Un ejemplo de la ruminatio litúrgica de la Escritura, Scirpta Theologica 2(2000), s.631-642.

Arocena, F.M., Sol Salutis : la Navidad en la liturgia mozárabe y romana, Regina, Barcelona 2002.

Barkai, R., Cristianos y musulmanes en España medieval (El enemigo en el espejo), Madrid 1984.

Burman, Th., Religious polemic and the intellectual history of the Mozarabs, c 1050-1200, E. J. Brill, Leiden 1994

Christys, A., Christians in Al-Andalus 711-1000, Routledge, London – New York 2010

Die Mozaraber : Definitionen und Perspektiven der Forschung, Matthias Maser, Klaus Herbers (Hg.), Lit Verlag, Berlin 2011

Guichard, P., Al-Andalus: 711–1492, Hachette Litteratures, Paris 2000.

Gutierez, E., Los Mártires de Córdoba y la Política anticristiana contemporanea en Oriente, al-Quantara, Revista de estudios árabes 15(1994), s. 453-462.

Hitchcock, R., Mozarabs in medieval and early modern Spain: identities and influences, Ashgate, Burlington 2008.

Ivorra, A., Las anáforas De cotidiano del Missale Hispano-Mozarabicum, Scripta Theologica 1(2009), s. 157-174.

Ivorra, A., Liturgia hispano-mozárabe. Teología de las “illationes” cotidianas del Missale Hispano-Mozarabicum, Toletana 15(2006), s.23-48.

Janini, J., El Oficio mozárabe de la Asunción, Hispania Sacra 55-56(1975), s. 3-35.

Janini, J., Influjos visigóticos en ‘Misas de Viajeros’ del siglo VIII, Hispania Sacra 79(1987), s. 15-24.

Janini, J., Las oraciones ‘Post Gloria’ de la misa mozárabe, Hispania Sacra 74(1984), s. 579-590.

Janini, J., Misas mozárabes recompuestas por Ortiz, Hispania Sacra 69(1982), s.153-163.

Jaramillo, S.,  Los dípticos hispánicos ‘ Los Nomina’, EX (1970), s.152-190.

Lapiedra, E., Cómo los musulmanes llamaban a los cristianos hispánicos, Alicante 1997.

Makki, M., El islam frente a las minorías cristianas, w: Actas de la I Jornada de Cultura Islámica “Al-Andalus, ocho siglos de la historia”, Toledo 23–26 de abril de 1987,Madrid 1989, s. 43–50.

Núñez, M.A., Antropología subyacente en la liturgia mozárabe, Religión y cultura 1(1999), s. 567-578.

Orlandis, J., La Iglesia en la España visigótica y medieval, Eunsa, Pamplona 1976.

Peñarroja, L., Cristianos bajo el Islam: los mozárabes hasta la Reconquista de Valencia, Gredos, Madrid 1993.

Perez, A., La imagen de la iglesia en la liturgia española, Madrid 1971.

Pinell, J.,  Credo y comunión en la estructura de la misa hispánica según disposición del III Concilio de Toledo, w: III Concilio de Toledo. XIV Centenario 589-1989, Toledo 1991, s. 333-342.

Pinell, J.,  La estructura de la misa en rito hispánico, herencia de la tradición universal y de su propia historia, Notitiae 267(1988), s.471-727.

Pinell, J., Liturgia hispánica, Biblioteca Litúrgica, Barcelona 1998.

Prado, G., Manual de liturgia hispano-visigótica o mozárabe, Editorial Voluntad, Madrid 1927.

Ramis, M., La iniciación cristiana en la liturgia hispánica, Grafite, Bilbao 2001

Rivera, J., Más formulas y profesiones de fe hispano-visigóticas, MC 34-35(1960), s.341-52.

Robles Garcia, C., La liturgia mozárabe, en: Brevarium Goticum secundum Regulam Beatissimi Isidorii, Edición facsimil, red. J. PANIAGUA, Universidad de Leon 2004

Roszak, P., Mozarabowie – niespokojna mniejszość. Liturgia mozarabska jako projekt duchowości czasów „bycia w mniejszości” w kontekście „Brewiarza Gotyckiego, Teologia i Człowiek 13(2009), s. 79-98.

Rubio, J., Las órdenes religiosas y la introducción del Rito Romano en la Iglesia de Toledo. Una aportación desde las fuentes litúrgicas, Instituto San Ildefonso, Toledo 2004.

Sánchez, C., Liturgia mozárabe: introducción del rito romano, Iacobus: revista de estudios jacobeos y medievales, 17-18(2004), s. 7-44

Simonet, F.J., Historia de los mozárabes de España, 2 vol., Madrid 1903 (reprint w wyd. Oriental Press, Amsterdam 1967).

Ubieto, A., La introducción del rito romano en Aragón y Navarra, Hispania Sacra 2(1948), s.299-324.

Urvoy, D., La pensée religieuse des Mozarabes face à l’Islam, “Traditio” 39 (1983), s. 419–432

Viguera, V., La ‘anamnesis’ en la anáfora de la antigua liturgia visigótica, Communio 15(1982), s.47-71.

Woolfenden, G., La oración diaria en la España cristiana. Estudio del oficio mozárabe, Ediciones Cristiandad, Madrid 2003.

 
Publikacje przygotowane w ramach grantu NCN:

Roszak, P., Beato z Liebany i mozarabskie komentarze do Apokalipsy, „Biblistica et Patristica Thorunensia (2012) – w druku

Roszak, P., Pamięć liturgiczna a tożsamość mozarabska. Ryt hiszpańsko-mozarabski a duchowość średniowiecznej Europy, [w:] Fundamenty średniowiecznej Europy – w druku

Roszak, P., Ars identitatis. Cazus mozarabskia iberyjskie doświadczenie graniczności, [w:] Człowiek w Kulturze (2013) – w druku

Arocena F., Roszak P., Chrystologia mozarabska. Studium liturgiczno-dogmatyczne rytu hiszpańskiego (monografia) – w przygotowaniu

Linki
http://personales.ya.com/mrgreyes/ermita/
http://www.alcuinus.org/
http://www.architoledo.org/Liturgia/mozarabe.htm
http://www.sanisidorodeleon.org/portal/index.php?option=com_content&task=view&id=21&Itemid=52

Uwagi i sugestie
piotrroszak@umk.pl